مقالات تخصصی
پلاسمافرزیس، آفرزیس، تغذیه در شیمی درمانی
و روش‌های درمانی

شیمی‌درمانی می‌تواند اشتها و توان بدنی بیمار را کاهش دهد و مشکلات گوارشی متعددی ایجاد کند. با این حال، یک رژیم غذایی مناسب پیش از شروع و در طول دوره‌ی درمان نقش کلیدی در حفظ قدرت بدنی و کاهش عوارض جانبی دارد. مطالعات نشان می‌دهد که حفظ وزن و تغذیه سالم پیش از درمان باعث می‌شود بیمار قوی‌تر باشد، خطر عفونت کمتر شده و توانایی مقابله با عوارض جانبی افزایش یابد. از این رو، هماهنگی با پزشک و متخصص تغذیه برای برنامه‌ریزی رژیم بهداشتی ضروری است.

پروتئین‌ کافی مصرف کنید

پروتئین‌های با کیفیت (مانند گوشت سفید بدون چربی، ماهی، تخم‌مرغ آب‌پز، لبنیات پاستوریزه کم‌چرب، حبوبات و آجیل) برای ترمیم بافت‌ها و حفظ عضلات ضروری هستند.

مایعات فراوان بنوشید

مصرف آب و مایعات (آب‌گوشت، سوپ رقیق، چای گیاهی) بین غذاها از کم‌آبی و افت فشار جلوگیری می‌کند. بهتر است مایعات را بین وعده‌های غذایی و با فاصله بنوشید تا جلوی احساس سیری زودرس و سنگینی معده را بگیرد.

وعده‌های کوچک و مکرر

به جای سه وعده بزرگ، غذا را به ۴–۵ وعده کوچک در طول روز تقسیم کنید تا تغذیه آسان‌تر شود و حالت تهوع کاهش یابد.

محیط غذاخوری آرام

از قبیل موسیقی ملایم یا نور مناسب در هنگام خوردن غذا. همچنین، از بوهایی که باعث تهوع می‌شوند خودداری کرده و ترجیحاً غذا را در محیط خنک و فاقد بوهای تند میل کنید.

افزایش کالری سالم

اگر کاهش وزن مشکل‌ساز است، از چربی‌های سالم و مقوی استفاده کنید؛ مثلاً افزودن روغن زیتون، کره یا کره بادام‌زمینی به غذاها، استفاده از آووکادو، مغزها و دانه‌ها، افزودن شیر خشک یا خامه به آش‌ها و سوپ‌ها. این روش‌ها کالری دریافتی را افزایش می‌دهند بدون آن که حجم زیادی غذا بخورید.

میان‌وعده‌های مقوی

همیشه تنقلات سالمی مثل ماست کم‌چرب، پنیر کم‌نمک، غلات پخته و نرم (مانند فرنی) یا شیر کاکائو آماده داشته باشید. یک اسنک در ساعت خواب (مثلاً یک لیوان شیر و بیسکویت) می‌تواند اشتها را حفظ کند.

ایمنی غذا و رعایت بهداشت

شیمی‌درمانی باعث تضعیف سیستم ایمنی می‌شود و بیماران را در معرض خطر عفونت‌های غذایی قرار می‌دهد. برای پیشگیری:

• **پخت کامل غذا:** همه گوشت‌ها و مرغ باید به دمای داخلی ایمن پخته شوند. برای اطمینان از پخت کامل از دماسنج غذا استفاده کنید.
• **پرهیز از غذاهای خام یا نیم‌پز:** هرگونه گوشت، مرغ یا ماهی خام/نیم‌پخته، تخم‌مرغ خام یا نیم‌پز، لبنیات غیرپاستوریزه و سالادهای آماده را مصرف نکنید. سبزی و میوه را حتماً کاملاً بشویید و اگر ممکن است، پخته یا پوست‌کنده میل کنید.
• **بهداشت دست و آشپزخانه:** قبل از آماده‌سازی و مصرف غذا دستان خود و سطح ظرفشویی را خوب بشویید.
• **پرهیز از منابع پرخطر:** از مصرف غذاهای فست‌فود، سوسیس و کالباس، خوراکی‌های مانده یا تاریخ گذشته، دسرهای خام و لبنیات غیرپاستوریزه خودداری کنید.
• **آب و نوشیدنی:** فقط از آب سالم شهری یا آب بطری استفاده کنید. آب‌میوه‌های تازه و مخلوط‌های خانگی غیرپاستوریزه ننوشید.

مقابله با عوارض خاص

تهوع و استفراغ

وعده‌های غذا را کوچک و زود به زود (هر ۲–۳ ساعت) میل کنید. غذاها را معمولاً سرد یا هم‌دمای محیط سرو کنید. غذاهای خشک و ساده مانند کراکر، نان تست خشک، بیسکویت و برشته‌های بی‌نمک گزینه‌های خوبی هستند. در مقابل، از غذاهای پرچرب، سرخ‌شده، خیلی شیرین یا تند پرهیز کنید. در صورتی که تهوع شدید است، مشورت با پزشک برای تجویز داروی ضدتهوع ضروری است.

کاهش اشتها و وزن

سعی کنید وعده‌های کوچک اما مقوی بخورید. هنگام احساس گرسنگی بیشتری غذا بخورید (مثلاً صبح‌ها که شاداب‌تر هستید) و در مواقع دیگر مقدار کمتری میل کنید. تمرینات سبک ورزشی (پیاده‌روی کوتاه، نرمش) نیز می‌تواند اشتها را تقویت کند.

زخم دهان (موسیت) و التهاب گلوی دهان

غذاهای نرم و مرطوب، ترجیحاً سرد یا ولرم، مصرف کنید. نمونه غذاها: سوپ سرد یا ولرم، ماست یخ‌زده، پوره و اسموتی‌های میوه‌ای. از غذاهای خشک و سفت، تند و اسیدی (گوجه فرنگی، مرکبات) باید اجتناب شود.

اسهال

مصرف مایعات را افزایش دهید. خوراکی‌های سرشار از پتاسیم مانند موز، سیب‌زمینی پوست‌کنده، و شیر کم‌لاکتوز مصرف کنید. رژیم غذایی ملایم «سفید» (مثل برنج سفید، نان تست سفید) برای مدتی مناسب است.

برنامه غذایی عملی (نمونه‌ها)

در این بخش چند نمونه غذای پیشنهادی به همراه روش مصرف آمده است:

• **مرغ یا ماهی سفید پخته:** حدود ۱۰۰–۱۵۰ گرم، بدون پوست یا چربی اضافه. آب‌پز یا بخارپز شود.
• **تخم‌مرغ آب‌پز کامل:** ۱ عدد. کاملاً پخته (نه نیم‌پز) مصرف شود.
• **حبوبات پخته:** (عدس یا لپه) – حدود نصف پیمانه پخته‌شده.
• **ماست کم‌چرب پاستوریزه:** یک کاسه (۱۰۰–۱۵۰ گرم).
• **آبگوشت یا سوپ سبزیجات:** یک پیاله (۲۰۰ میلی‌لیتر).
• **پوره سیب‌زمینی یا فرنی جو دوسر:** یک پیاله.
• **میوه‌های نرم و رسیده:** مثلاً موز رسیده، سیب پخته.

در این مقاله به ۲۰ پرسش متداول و شایعه شایع دربارهٔ شیمی‌درمانی پاسخ می‌دهیم و دیدگاه علمی دربارهٔ هر کدام را توضیح می‌دهیم.

آیا غذاها و نوشیدنی‌های بسیار سرد (مثل یخ و بستنی) در دوران شیمی‌درمانی ممنوع‌اند؟

خیر؛ در واقع برخی بیماران دریافته‌اند که غذاها و نوشیدنی‌های سرد، بوی کمتری دارند و گاهی حالت تهوع را کاهش می‌دهند.

آیا بیمار شیمی‌درمانی‌شده باید میوه، سبزیجات و لبنیات را کنار بگذارد؟

برعکس، میوه‌ها، سبزیجات و لبنیات منبع مهم ویتامین‌ها، پروتئین و مواد معدنی هستند و در بهبود وضعیت تغذیه‌ای مؤثرند. البته رعایت بهداشت غذایی (شستن کامل سبزی و مصرف لبنیات پاستوریزه) لازم است.

آیا در دوران شیمی‌درمانی نباید حمام کرد یا سر را شست؟

کاملاً برعکس! رعایت نظافت و حمام مرتب یکی از توصیه‌های بهداشتی مهم شیمی‌درمانی است.

آیا داروهای شیمی‌درمانی سرطان را به بخش‌های دیگر بدن منتقل یا پخش می‌کنند؟

نه؛ شیمی‌درمانی با هدف کشتن سلول‌های سرطانی به بدن تزریق می‌شود، و بالعکس باعث مهار گسترش تومور می‌شود.

آیا بیمار شیمی‌درمانی‌شده باید اطرافیان را از خود دور کند و تماس فیزیکی نداشته باشد؟

خیر؛ سرطان بیماری مسری نیست و بیمار شیمی‌درمانی‌شده به دیگران نمی‌چسبد. حمایت خانواده و دوستان در بهبود روحیه او مهم است.

آیا مصرف شیرینی و شکر باعث رشد سریع‌تر سرطان می‌شود؟

این باور نادرست است. همه سلول‌های بدن از قند خون انرژی می‌گیرند و هیچ شواهد علمی نشان نداده است که خوردن شکر به طور خاص به رشد سرطان کمک کند.

آیا غذاهای تند، پیاز، سیر یا دیگر خوراکی‌های تند در دوران شیمی‌درمانی مضرند؟

نه الزاماً. تنها در صورت ابتلا به زخم‌های دهان یا تهوع ممکن است نیاز به پرهیز موقت باشد.

آیا روش‌های گیاهی و درمان‌های مکمل می‌توانند سرطان را درمان کنند یا عوارض شیمی را کم کنند؟

تاکنون هیچ شواهد علمی قابل اعتمادی وجود ندارد که گیاه یا روش جایگزین خاصی سرطان را درمان کند. برخی مکمل‌ها ممکن است با داروهای شیمی‌درمانی تداخل ایجاد کنند. بیمار حتماً باید در مورد هر نوع مکمل با پزشک خود مشورت کند.

آیا استفاده از داروهای مسکن و ضد درد در درمان سرطان، معتادکننده است یا نشانه تسلیم شدن است؟

این فکر اشتباه است. داروهای ضد درد در کنترل درد سرطان ایمن و مؤثرند و وابستگی ایجاد نمی‌کنند، مخصوصاً زمانی که زیر نظر پزشک تجویز شوند.

آیا شیمی‌درمانی خود بسیار خطرناک است و زندگی بیمار را تهدید می‌کند؟

خود شیمی‌درمانی در مراکز تخصصی و تحت نظر پزشک با دوزهای کنترل‌شده انجام می‌شود و یکی از بهترین روش‌ها برای درمان بسیاری از سرطان‌هاست.

آیا خود بیماری سرطان مسری است و باید از بیمار دوری کرد؟

خیر. سرطان در حالت کلی مسری نیست و از طریق تماس فیزیکی منتقل نمی‌شود.

آیا در دوران شیمی‌درمانی نباید خود را در معرض آفتاب شدید یا سرما قرار داد؟

نیاز به پرهیز مطلق از آفتاب یا سرما نیست، اما پوست بیمار ممکن است حساس شود. استفاده از ضد آفتاب توصیه می‌شود.

آیا ریزش مو در اثر شیمی‌درمانی نشانه شکست درمان است؟

خیر؛ ریزش مو یکی از عوارض شیمی‌درمانی است که در بعضی داروها اتفاق می‌افتد و بعد از اتمام دوره شیمی درمانی معمولاً موها دوباره رشد می‌کنند.

آیا مصرف چای یا قهوه زیاد می‌تواند عوارض شیمی‌درمانی را تشدید کند؟

نوشیدنی‌های کافئین‌دار مانند چای و قهوه در حد معمول مشکلی ایجاد نمی‌کنند. نوشیدن مایعات کافی، حتی چای گیاهی، به بهبود حالت عمومی کمک می‌کند.

آیا باید در طول دوره شیمی‌درمانی از انجام فعالیت‌های روزمره (کار، خانه‌داری و…) خودداری کنم؟

نیازی به تعطیلی کامل زندگی روزمره نیست، مگر در موارد خاصی که پزشک تذکر دهد. فعال ماندن متناسب با توان بیمار مفید است.

آیا بعد از شیمی‌درمانی باید حتماً محل کار یا فعالیت‌های اجتماعی را ترک کرد؟

خیر لزوماً؛ بسیاری از بیماران در صورت تحمل عوارض متوسط می‌توانند به کار یا تحصیل بازگردند.

آیا ورزش کردن در زمان شیمی‌درمانی ضرر دارد؟

برعکس، ورزش سبک و منظم باعث تقویت جسمی و کاهش خستگی می‌شود.

آیا مرکبات (مثل لیموترش) حالت تهوع را تشدید می‌کنند؟

اتفاقاً مرکبات در کنترل تهوع کاربرد دارند. به عنوان مثال نوشیدن چای زنجبیل یا لیمو می‌تواند حالت تهوع را تسکین دهد.

آیا مصرف ویتامین C یا داروهای مکمل در دوز بالا می‌تواند سرطان را شفا دهد؟

شواهد علمی برای درمان سرطان با دوز بالای ویتامین C یا مکمل‌های دیگر موجود نیست. برعکس، بعضی مکمل‌ها ممکن است با شیمی‌درمانی تداخل کنند.

آیا غذاهای کاملاً پخته‌شده و گرم بهتر از غذاهای سرد است؟

غذاهای کاملاً پخته‌شده (برای جلوگیری از عفونت) توصیه می‌شود، اما حتماً لازم نیست همگی داغ باشند. غذاهای سرد یا خنک می‌توانند عوارضی مثل تهوع را کاهش دهند.

مقدمه:

شیمی‌درمانی با آسیب‌رسانی به سلول‌های تقسیم‌شونده، می‌تواند عوارض متعددی بر دستگاه گوارش و سیستم خونی بیمار ایجاد کند. مدیریت صحیح این عوارض بر اساس علائم و با استفاده از مراقبت حمایتی، کیفیت زندگی بیمار را بهبود می‌بخشد.

عوارض گوارشی شیمی‌درمانی

• **تهوع و استفراغ:** از ترکیبی از داروهای ضدتهوع قوی (مانند اندانسترون و دگزامتازون) استفاده می‌شود. روش‌های حمایتی مانند آرام‌بخش‌ها و تکنیک‌های تنفسی نیز مؤثرند.
• **التهاب مخاط دهان (موکوزیت):** شستشوی مکرر دهان با آب نمک گرم یا محلول کلرهگزیدین رقیق و حفظ بهداشت دهان با مسواک نرم.
• **اسهال:** دریافت مقدار زیادی مایعات و الکترولیت برای جلوگیری از کم‌آبی. استفاده از داروهای ضداسهال مانند لوپرامید در موارد خفیف تا متوسط.
• **یبوست:** افزایش مصرف مایعات و فیبر غذایی. استفاده از ملین‌های نرم‌کننده مدفوع.
• **تغییرات چشایی:** مصرف وعده‌های غذایی کوچک و مکرر، استفاده از ادویه‌های ملایم و چاشنی‌های سالم.
• **سوء تغذیه و کاهش وزن:** مشاوره با متخصص تغذیه و در صورت نیاز استفاده از مکمل‌های تغذیه‌ای خوراکی یا تغذیه وریدی.

عوارض هماتولوژیک شیمی‌درمانی

• **نوتروپنی (کاهش گلبول سفید):** کاهش شدید نوتروفیل نیاز به درمان اورژانسی (آنتی‌بیوتیک قوی داخل ورید) دارد. برای پیشگیری، در برخی بیماران از محرک‌های رشد گرانولوسیتی (G-CSF) مانند پگفیلوگراستیم استفاده می‌شود.
• **کم‌خونی ناشی از شیمی‌درمانی:** در ابتدا بهبود تغذیه توصیه می‌شود. در صورت کاهش شدید هموگلوبین (حدود ۷–۸ گرم در دسی‌لیتر یا کمتر)، انتقال خون (تزریق گلبول‌های قرمز) انجام می‌گیرد.
• **ترومبوسیتوپنی (کاهش پلاکت):** اگر تعداد پلاکت‌ها زیر حدود ۱۰ هزار در میلی‌متر مکعب بیاید، معمولاً تزریق پلاکت انجام می‌شود تا خطر خونریزی کاهش یابد.
• **نظارت آزمایشگاهی:** قبل از شروع هر سیکل، شمارش کامل خون (CBC) بررسی می‌شود و در صورت لزوم، سیکل به تعویق می‌افتد تا مغز استخوان فرصت بازتوانی داشته باشد.

نتیجه‌گیری:

مدیریت عوارض گوارشی و هماتولوژیک شیمی‌درمانی با رویکرد علامتی اهمیت فراوانی دارد. استفاده به‌موقع از داروهای پیشگیری‌کننده و درمانی مناسب همراه با نظارت دقیق آزمایشگاهی، بر اساس پروتکل‌های بین‌المللی توصیه می‌شود. هدف اصلی از این اقدامات، حفظ روند درمان اصلی با حداقل وقفه و عوارض جانبی است.

اهمیت حمایت روان‌شناختی

با تشخیص سرطان یا شروع شیمی‌درمانی، بیمار معمولاً تحت استرس عاطفی شدید قرار می‌گیرد. اضطراب از پیشرفت بیماری، ترس از عوارض درمان یا تغییرات ظاهری از جمله عوامل زمینه‌ساز مشکلات روانی است. حمایت روان‌شناختی شامل مشاوره فردی یا گروهی، رفتاردرمانی شناختی (CBT) و آموزش مقابله با استرس است. به‌عنوان مثال، یک مطالعه نشان داده است که رفتاردرمانی شناختی می‌تواند سلامت روان و کیفیت زندگی بیماران سرطانی را به‌طور قابل‌توجهی بهبود بخشد cancer.org. در این مطالعه، بیماران حتی پس از اتمام درمان نیز با استفاده از CBT توانستند افسردگی و اضطراب خود را کاهش دهند. از آنجایی که اختلالات خلقی در این بیماران شایع است، بهره‌گیری از این نوع درمان‌ها و مشاوره می‌تواند پیشگیری‌کننده باشد. همچنین در محیط بالینی، پرستاران و مراقبان سلامت نقش مهمی در حمایت عاطفی بیماران دارند؛ به‌ویژه در فضاهایی که دسترسی به خدمات تخصصی روان‌شناختی محدود است journals.plos.org. به‌طور کلی، افزایش توجه به نیازهای روانی و برقراری ارتباط صمیمانه میان بیمار و کادر درمان، می‌تواند به کنترل اضطراب و افسردگی کمک کند cancer.org journals.plos.org.

مهارت‌های مقابله‌ای

بیماران شیمی‌درمانی می‌توانند با به‌کارگیری راهکارهای مقابله‌ای و خودمراقبتی، بار استرس روانی را کاهش دهند. موارد زیر از جمله مهارت‌های اثربخش هستند:

پذیرش واقعیت و مثبت‌اندیشی

تلاش برای پذیرش وضعیت موجود و تمرکز بر نکات امیدبخش (مثلاً اهداف زندگی و خواسته‌های آینده) به تقویت توان مقابله کمک می‌کند. استفاده از باورها و ارزش‌های معنوی و دینی نیز حس آرامش را افزایش می‌دهد. بیماران گزارش کرده‌اند که غلبه بر افکار منفی و امید به بهبود، از راهبردهای مهم مقابله‌ای آن‌ها بوده است link.springer.com.

حمایت اجتماعی (خانواده و دوستان)

صحبت کردن با اعضای خانواده، دوستان یا هم‌دوره‌ای‌های سرطانی درباره احساسات و ترس‌ها باعث احساس امنیت بیشتر می‌شود. حضور همراه بیمار در جلسات درمانی و مشاوره نیز درک شرایط و پذیرش بیماری را تسهیل می‌کند. نقش خانواده در پشتیبانی عاطفی بسیار مهم است و تقویت پیوند خانوادگی می‌تواند به کاهش اضطراب و حفظ روحیه بیمار کمک کند link.springer.com journals.plos.org.

فعالیت‌های معنادار و جسمانی

ادامه فعالیت‌های روزانه متناسب با توان جسمی اهمیت زیادی دارد. ورزش منظم سبک (مانند پیاده‌روی یا شنا) فشار روحی را کاهش داده، خستگی را برطرف می‌کند و باعث ترشح هورمون‌های شادی‌آور می‌شود. همچنین سرگرمی‌های مورد علاقه مثل نقاشی، موسیقی یا هر هنر دیگری می‌تواند ذهن را از استرس دور کند. مطالعات نشان می‌دهد فعالیت بدنی منظم علاوه بر بهبود ظرفیت بدنی، به‌طور قابل توجهی اضطراب و افسردگی بیماران را کاهش داده و کیفیت زندگی را بالا می‌برد cancer.org cancer.org.

تمرینات آرام‌سازی و خودمراقبتی

تکنیک‌های تنفس عمیق (تنفس دیافراگمی)، شل کردن تدریجی عضلات و تصویرسازی ذهنی (ریلکسیشن) از مهارت‌های مؤثر در کاهش استرس هستند. این تمرینات باعث آرامش سیستم عصبی و بهبود خواب می‌شوند. پژوهش‌ها نشان داده آموزش تنفس آرام و آرام‌سازی عضلانی می‌تواند عملکرد ذهنی بیماران را بهبود و میزان افسردگی و اضطراب را کاهش دهد ebccp.cancercontrol.cancer.gov. علاوه بر این، تمرینات ذهن‌آگاهی (مانند مراقبه یا مدیتیشن) و استراحت‌های منظم در طی روز به بازسازی انرژی و احساس آرامش کمک می‌کند.

مشاوره تخصصی و درمان روان‌شناختی

مشاوره با روانشناس یا روانپزشک مجرب می‌تواند افکار و احساسات بیمار را ساختارمند کند. در جلسات رفتاردرمانی شناختی، افکار منفی بازنگری شده و مهارت‌های مقابله‌ای سالم آموزش داده می‌شود. به عنوان مثال، درمان شناختی-رفتاری به بیماران یاد می‌دهد که چگونه افکار «همیشه نمی‌شود بهتر شود» را شناسایی و جایگزین کنند cancer.org. استفاده از ابزارهای حمایتی مانند یادداشت کردن احساسات یا تمرین مثبت‌اندیشی (گفتن جملات دلگرم‌کننده به خود) نیز می‌تواند در این جلسات توصیه شود.

گروه‌های حمایتی

شرکت در گروه‌های حمایتی حضوری یا گروه‌های آنلاین بیماران سرطانی باعث می‌شود احساس تنهایی کاهش یافته و افراد از تجربیات یکدیگر بیاموزند. افراد در این گروه‌ها درباره روش‌های مقابله با عوارض درمان، احساسات مشترک و موفقیت‌های کوچک صحبت می‌کنند. این تبادل اطلاعات و همدلی متقابل، امید را تقویت و انگیزه بیمار برای ادامه درمان را بالا می‌برد cancer.org.

درخواست کمک در صورت نیاز

در صورتی که احساس اضطراب یا افسردگی بسیار شدید شود و مهارت‌های خودی کمکی نکند، حتماً با پزشک یا روانشناس مشورت کنید. گاهی استفاده از داروهای ضداضطراب یا ضدافسردگی (تحت نظر پزشک) کمک‌ کننده است. درخواست کمک تخصصی نشانه قدرت و تلاش برای سلامت است، و می‌تواند از برگشت درمان (مثل ترک شیمی‌درمانی) جلوگیری کند cancer.org ebccp.cancercontrol.cancer.gov.

شیمی‌درمانی چیست؟

شیمی‌درمانی (Chemotherapy) درمانی دارویی است که با استفاده از داروهای ضدسرطان تلاش می‌کند سلول‌های سرطانی را نابود کند یا رشد آن‌ها را متوقف سازد. این داروها معمولاً چرخه سلولی سلول‌های در حال تقسیم را هدف قرار می‌دهند تا از تکثیر سریع سرطان پیشگیری کنند cancer.org. اکثر داروهای شیمی‌درمانی تقسیم سلول‌ها را متوقف می‌کنند یا در فرآیند ساخت DNA دخالت می‌نمایند. شیمی‌درمانی به شکل‌های مختلفی انجام می‌شود و اغلب به صورت تزریق داخل وریدی (IV) در بیمارستان یا کلینیک تجویز می‌شود؛ اما برخی انواع آن به صورت خوراکی (قرص یا کپسول) یا موضعی (کرم) نیز قابل مصرف هستند cancer.org. به دلیل تجویز سیستمیک، داروها از طریق جریان خون در سراسر بدن پخش می‌شوند cancer.org و می‌توانند سلول‌های سرطانی منتشر شده به اندام‌های دیگر را نیز تحت تأثیر قرار دهند. این ویژگی شیمی‌درمانی را از روش‌های موضعی مثل جراحی و پرتودرمانی که تنها قسمت خاصی از بدن را هدف می‌گیرند، متمایز می‌کند cancer.org.

مکانیسم اثر شیمی‌درمانی به طور خلاصه بدین صورت است که داروها سلول‌هایی را هدف می‌گیرند که در حال رشد و تقسیم سریع هستند cancer.org. از آنجا که سلول‌های سالم بدن (مانند پوست، مو و پوشش دستگاه گوارش) نیز بخشی از چرخه سلولی را طی می‌کنند، شیمی‌درمانی روی آن‌ها نیز اثر می‌گذارد. با این حال، خبر خوب این است که بیشتر سلول‌های سالم پس از پایان درمان توان بازیابی خود را دارند cancer.org، در حالی که سلول‌های سرطانی به دلیل ناهنجاری‌های ژنتیکی معمولاً نمی‌توانند به خوبی ترمیم شوند cancer.org. بنابراین، شیمی‌درمانی یک گزینه مؤثر برای نابودی سلول‌های سرطانی است، هرچند به همراه خود عوارض جانبی نیز دارد.

شیمی‌درمانی ممکن است اهداف مختلفی داشته باشد: در برخی سرطان‌ها با هدف درمان کامل، در برخی به منظور کنترل بیماری (کند کردن رشد تومور) و در برخی موارد پیشرفته برای تسکین علائم (مثلاً کاهش فشار تومور روی اندام‌ها) استفاده می‌شود. شیمی‌درمانی در سرطان‌های متعددی کاربرد دارد. به عنوان مثال، شیمی‌درمانی در سرطان‌های خون (لوسمی، لنفوم، مولتیپل میلوم)، سرطان پستان، سرطان روده بزرگ (کولورکتال)، سرطان ریه، سرطان‌های تخمدان و دهانه رحم و سرطان پروستات نقش مهمی دارد mdanderson.org. معمولاً شیمی‌درمانی در دوره‌های مشخصی (چرخه‌های درمانی) تجویز می‌شود: بیمار برای چند روز یا هفته تحت درمان قرار می‌گیرد و سپس استراحت می‌کند تا بدن فرصت بازیابی یابد mdanderson.org. این روند گاهی چندین بار تکرار می‌شود تا تومور تا حد امکان کوچک شود.

عوارض جانبی شیمی‌درمانی

از آنجا که داروهای شیمی‌درمانی سلول‌های در حال تقسیم را هدف می‌گیرند، سلول‌های سالمی مانند فولیکول‌های مو و سلول‌های پوشش دهنده روده نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرند. به همین دلیل عوارضی مانند ریزش مو، تهوع و استفراغ، خستگی، زخم دهان و کاهش اشتها بسیار شایع‌اند cancerresearch.org. همچنین کاهش سلول‌های خونی در مغز استخوان می‌تواند منجر به کم‌خونی (خستگی شدید)، ضعف سیستم ایمنی (افزایش خطر عفونت) و کاهش پلاکت خون (خون‌ریزی‌های ساده) شود. به کمک داروهای کمکی (مثلاً ضدتهوع و محرک‌های مغز استخوان) و مراقبت پزشکی می‌توان بسیاری از این عوارض را مدیریت کرد. برای نمونه، حدود ۶۵٪ بیماران شیمی‌درمانی دچار ریزش مو شده و بیش از ۷۰٪ از آن‌ها حالت تهوع را تجربه می‌کنند cancerresearch.org. خوشبختانه اغلب این عوارض بعد از پایان دوره درمان فروکش کرده و بیشتر سلول‌های سالم بدن به مرور زمان ترمیم می‌شوند cancer.org cancerresearch.org.

ایمونوتراپی چیست؟

ایمونوتراپی (Immunotherapy) به روش‌هایی اطلاق می‌شود که با تقویت سیستم ایمنی بدن به مبارزه با سرطان کمک می‌کنند cancer.org. در این روش به جای حمله مستقیم به سلول‌های سرطانی، بدن بیمار با مواد و داروهایی تحریک می‌شود تا سلول‌های سرطانی را شناخته و نابود کند. ایمونوتراپی از ترکیبات طبیعی یا ساختگی استفاده می‌کند که واکنش ایمنی بدن را در مقابل سرطان قوی‌تر می‌سازد cancer.org. تفاوت اصلی ایمونوتراپی با شیمی‌درمانی این است که ایمونوتراپی مستقیماً سلول سرطانی را هدف نمی‌گیرد؛ بلکه سیستم ایمنی را قادر می‌سازد خودش سرطان را بشناسد و از بین ببرد cityofhope.org.

انواع مختلف ایمونوتراپی

• **مهارکننده‌های نقاط کنترل ایمنی (Checkpoint inhibitors):** داروهایی مانند پمبرولیزوماب (Pembrolizumab) یا نولی‌مولوماب (Nivolumab) که با مسدود کردن پروتئین‌های مهاری روی سلول‌های T، سیستم ایمنی را فعال می‌کنند cancerresearch.org. این داروها به سیستم ایمنی کمک می‌کنند تا سلول‌های سرطانی را به عنوان هدف شناسایی و نابود کنند.
• **واکسن‌های ضدسرطان:** واکسن‌هایی که حاوی آنتی‌ژن‌های تومور هستند و سیستم ایمنی را آموزش می‌دهند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی کند.
• **درمان سلولی (مانند CAR-T):** در این روش، سلول‌های T خود بیمار در آزمایشگاه مهندسی می‌شوند تا یک آنتی‌ژن خاص سرطان را هدف قرار دهند؛ سپس این سلول‌های مهندسی‌شده به بدن تزریق می‌شوند.

ایمونوتراپی معمولاً به صورت تزریق وریدی در کلینیک یا بیمارستان داده می‌شود. دوره‌های درمان ممکن است هفتگی یا ماهانه تکرار شوند یا پس از یک دوره درمان، مدتی استراحت داده شود تا سیستم ایمنی پاسخ دهد cancer.org. بسته به نوع دارو و نوع سرطان، ممکن است برنامه درمانی متفاوت باشد.

مکانیسم اثر ایمونوتراپی

ایمونوتراپی سلول‌های سیستم ایمنی بدن را فعال می‌کند تا سلول‌های سرطانی را به عنوان تهدید بشناسند و نابود کنند. به بیان دیگر، ایمونوتراپی به سلول‌های سالم بدن کمک می‌کند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی و علیه آن‌ها عمل کنند cityofhope.org. برای مثال، در اثر تجویز داروی مهارکننده‌ی PD-1، سلول‌های T دیگر توسط سلول‌های سرطانی «خوابیده» نمی‌شوند و می‌توانند با قدرت بیشتری به تومور حمله کنند cityofhope.org. از آنجا که مکانیسم ایمنی‌درمانی وابسته به سیستم ایمنی بدن است، ممکن است زمان بیشتری طول بکشد تا تأثیر آن ظاهر شود، اما معمولاً پاسخ آن ماندگارتر است.

موارد کاربرد ایمونوتراپی

ایمونوتراپی در برخی سرطان‌ها توانسته نتایج تحولی ایجاد کند. از مهم‌ترین کاربردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ملانوم پیشرفته (سرطان پوست) mdanderson.org
• سرطان ریه غیرسلولی کوچک mdanderson.org
• سرطان کلیه (رنال سل کارسینوما) mdanderson.org
• سرطان مثانه mdanderson.org
• لنفوم هوچکین mdanderson.org
• برخی سرطان‌های معده و روده (به‌ویژه در مواردی با نشانگرهای ژنتیکی مشخص مانند MSI-H) mdanderson.org

تحقیقات نشان داده‌اند ایمونوتراپی می‌تواند بقای بیماران را به طور چشمگیری افزایش دهد. برای مثال، در یک مطالعه بین‌المللی حدود نیمی از بیماران مبتلا به ملانوم متاستاتیک که با ترکیب دو داروی ایمونوتراپی درمان شده بودند، بیش از ۱۰ سال پس از درمان بدون نشانه بیماری زندگی کردند dana-farber.org. همچنین در همین مطالعه میانگین طول عمر این بیماران به بیش از ۶ سال رسید، در حالی که پیش از این با روش‌های قدیمی حدود ۶ ماه بود dana-farber.org.

عوارض جانبی ایمونوتراپی

ایمونوتراپی معمولاً به دلیل هدف‌گیری سیستم ایمنی عوارض جانبی متفاوتی نسبت به شیمی‌درمانی دارد. این عوارض اغلب ناشی از بیش‌فعالی سیستم ایمنی و حمله آن به بافت‌های سالم است. از جمله عوارض شایع ایمونوتراپی می‌توان به خستگی، راش پوستی (خارش یا قرمزی پوست)، اسهال، تهوع و تغییر در عملکرد تیروئید اشاره کرد my.clevelandclinic.org. در موارد کمتر شایع ممکن است التهاب ریه (پنومونیت)، التهاب روده (کولیت) یا مشکلات غدد درون‌ریز رخ دهد. خوشبختانه اغلب این عوارض با داروهای سرکوب‌گر ایمنی یا کورتون قابل کنترل هستند.

مقایسه شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی

**مکانیسم اثر:** شیمی‌درمانی به طور مستقیم سلول‌های در حال تقسیم را می‌کُشد cityofhope.org، اما ایمونوتراپی سیستم ایمنی بدن را وادار می‌کند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود کنند cityofhope.org. به بیان ساده، شیمی‌درمانی مثل حمله مستقیم آتش به تومور است، ولی ایمونوتراپی مثل فراخوانی نیروهای دفاعی درونی بدن برای مبارزه با سرطان عمل می‌کند.

**سرعت و دوام پاسخ:** معمولاً شیمی‌درمانی سریع‌تر تومور را کوچک می‌کند، اما اثربخشی آن کوتاه‌مدت است و احتمال عود بیماری بیشتر است. ایمونوتراپی ممکن است دیرتر اثر کند، اما اگر موفق باشد، پاسخ ایمنی بدن می‌تواند ماندگار بوده و به پیشگیری از عود سرطان کمک کند. تحقیقات نشان داده‌اند ایمونوتراپی هدفمندتر عمل می‌کند و در هدف‌گیری سلول‌های سرطانی اختصاصی‌تر است اما سرعت اثر آن کندتر است cancerresearch.org؛ در مقابل، شیمی‌درمانی تومورها را سریع‌تر کوچک می‌کند ولی سلول‌های سالم را هم تخریب می‌کند cancerresearch.org.

**اثربخشی کلی:** انتخاب روش مؤثرتر به نوع سرطان و ویژگی‌های بیمار بستگی دارد. به طور کلی، شیمی‌درمانی در تعداد بیشتری از سرطان‌ها کاربرد دارد و می‌تواند سریعاً توده تومور را کاهش دهد، اما اثرات جانبی قابل توجهی دارد. ایمونوتراپی برای برخی سرطان‌های مشخص (مثلاً ملانوم و ریه) تأثیر فوق‌العاده‌ای داشته و می‌تواند بقای بیماران را به میزان زیادی افزایش دهد cancerresearch.org. برای نمونه، مطالعات بالینی نشان داده‌اند که استفاده از ایمونوتراپی در سرطان ریه غیرسلولی، نرخ بقای پنج‌ساله را حدود ۱۶٪ بالاتر از شیمی‌درمانی معمولی کرده است cancerresearch.org. همچنین مواردی گزارش شده که در برخی بیماران ایمونوتراپی، پاسخ بسیار طولانی‌مدتی (بیش از ۱۰ سال) مشاهده شده است dana-farber.org.

**ترکیب درمان‌ها:** اغلب در عمل از ترکیب شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی استفاده می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند ترکیب این دو روش در درمان بیماری‌های پیشرفته (مثلاً سرطان پیشرفته ریه) نتایج بهتری نسبت به هر کدام به تنهایی دارد cancerresearch.org. شیمی‌درمانی با کاهش سریع حجم تومور، زمینه را برای ورود بهتر سیستم ایمنی فراهم می‌کند و ایمونوتراپی می‌تواند پاسخ دفاعی را مستحکم و ماندگار سازد cancerresearch.org.

**تأیید سازمانی:** سازمان جهانی بهداشت (WHO) اخیراً برخی داروهای ایمونوتراپی را در فهرست داروهای ضروری معرفی کرده است. برای مثال، پمبرولیزوماب به‌عنوان خط اول درمان سرطان‌های متاستاتیک ریه غیرسلولی، کولورکتال و سرویکس فهرست شده است who.int. این رویکرد نشان‌دهنده پشتیبانی علمی قوی از اثربخشی ایمونوتراپی در این سرطان‌هاست.

مکانیسم عمل پرتو درمانی

هنگامی که تومور در معرض اشعه پرانرژی قرار می‌گیرد، انرژی تابیده شده باعث ایجاد آسیب شدید در DNA سلول‌های سرطانی می‌شود. در دوزهای بالای تابش، سلول‌های سرطانی که DNA آنها دچار آسیب غیرقابل ترمیم شده است، توان تقسیم ندارند و در نهایت می‌میرند cancer.gov. اثر درمانی معمولاً فورا ظاهر نمی‌شود و روزها تا هفته‌ها طول می‌کشد تا سلول‌های سرطانی پس از پایان تابش از بین بروند. سپس بدن باقی‌مانده این سلول‌های مرده را پاکسازی می‌کند cancer.gov. به دلیل این مکانیسم، برنامه‌ریزی دقیق جلسات و تقسیم دوز کل تابش به چند جلسه هفتگی مرسوم است تا بین جلسات زمانی برای ترمیم بافت‌های سالم باقی بماند. هر چند هدف اصلی پرتو درمانی کشتن سلول‌های سرطانی است، اما سلول‌های سالم اطراف تومور نیز مقادیر کمی از اشعه را دریافت می‌کنند. این موضوع می‌تواند منجر به بروز عوارض جانبی موقت مانند خستگی، قرمزی پوست، ریزش موی موقت در ناحیه تابش یا التهاب ملایم روده‌ها شود cancer.gov. به همین دلیل تیم درمان سعی می‌کند تابش را تا حد امکان به ناحیه تومور محدود کند و از برنامه‌ریزی سه‌بعدی دقیق برای کاهش آسیب به بافت طبیعی استفاده می‌کند cancer.org.

انواع روش‌های پرتو درمانی

روش‌های مختلفی برای تابش پرتو به تومور وجود دارد که به نیاز بیمار و نوع سرطان بستگی دارد cancer.gov. مهم‌ترین روش‌ها عبارتند از:

• **پرتو درمانی خارجی (External beam radiation):** در این روش، پرتوها از خارج بدن توسط دستگاه‌های بزرگ (مثل شتاب‌دهنده خطی LINAC یا منبع کلوه‌-۶۰) به سمت تومور تابانده می‌شود cancer.gov. بیمار روی تخت دراز می‌کشد و دستگاه در اطراف او حرکت می‌کند تا تابش از زوایای مختلف و تنها روی ناحیه‌ی هدف (برای مثال قفسه سینه یا سر) متمرکز شود cancer.gov cancer.org. این روش موضعی است و فقط قسمت خاصی از بدن را تحت درمان قرار می‌دهد (بر خلاف شیمی‌درمانی که معمولاً کل بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد) cancer.org.
• **براکی‌تراپی (درمانی داخلی):** در این روش رادیواکتیو، منبع پرتو (دانه، نوار یا کپسول‌های رادیواکتیو) داخل یا نزدیک بافت توموری قرار می‌گیرد cancer.gov. به عنوان مثال، در سرطان دهانه رحم یا پروستات ممکن است دانه‌های رادیواکتیو را داخل تومور جایگذاری کنند. تابش براکی‌تراپی همچنان موضعی است و فقط ناحیه‌ی تومور را درمان می‌کند cancer.gov. بسته به نوع آن، منبع رادیواکتیو یا برای مدت کوتاهی داخل بدن می‌ماند یا گاهی به صورت دائم کاشته می‌شود و پس از مدتی فعالیتش به پایان می‌رسد.
• **پرتو درمانی سیستمیک (Systemic radiation therapy):** در این روش به‌جای تابش خارجی، داروهای رادیواکتیو (شکل مایع) به بیمار داده می‌شود. برای مثال، ید-۱۳۱ برای درمان سرطان تیروئید استفاده می‌شود؛ این دارو به صورت قرص خوراکی یا تزریقی داده شده و با گردش در خون، بیشتر در بافت‌های سرطانی تیروئید تجمع می‌یابد و آنها را از بین می‌برد cancer.gov cancer.gov. سایر داروهای رادیواکتیو سیستمیک در برخی لنفوم‌ها یا متاستازهای استخوان نیز کاربرد دارد. مانند سایر روش‌ها، در اینجا نیز سلول‌های سرطانی هدف اصلی هستند، اما اندام‌های دیگر بدن مقداری پرتو دریافت می‌کنند که ایمنی داده‌ها و اندازه‌گیری دقیق دوز اهمیت دارد.

کاربردهای درمانی رادیوتراپی

پرتو درمانی عمدتاً برای سرطان‌ها به کار می‌رود. طبق گزارش WHO، بیش از نیمی از افراد مبتلا به سرطان در طول دوره درمانشان حداقل یک دوره پرتو درمانی دریافت می‌کنند who.int. رایج‌ترین زمینه‌های کاربرد شامل سرطان سینه، دهانه رحم، روده بزرگ (کولون)، ریه و نیز سرطان‌های سر و گردن، پروستات، و لنفوم است who.int cancer.gov. علاوه بر این، از رادیوتراپی برای کاهش علائم ناشی از سرطان پیشرفته نیز استفاده می‌شود. برای مثال، اگر تومور سرطانی پیشرفته درد زیادی ایجاد کند یا مانع بلع یا تنفس شود، تابش پرتو می‌تواند به تسکین درد و مشکل کمک کند cancer.org.

نکته مهم: تصمیم در مورد استفاده از پرتو درمانی بستگی به نوع سرطان، مرحله آن و وضعیت کلی بیمار دارد. تیم درمان شامل پزشک انکولوژی پرتودرمانی، فیزیک‌دان پزشکی، شیمی‌درمانگر و دیگر متخصصان باید مناسب بودن این روش را بررسی کنند.

زمان‌بندی درمان و پروتکل‌های ترکیبی

پرتو درمانی می‌تواند در مراحل مختلف روند درمان سرطان به کار رود. بر اساس نیاز بالینی، از ترکیب‌های مختلفی استفاده می‌شود:

• **پرتو درمانی پیش از درمان‌های دیگر (نئوادجوانت):** گاهی قبل از جراحی یا شیمی‌درمانی اصلی، برای کوچک کردن تومور یا کاهش بیماری فراگیر از تابش پرتو استفاده می‌شود. به عنوان مثال، در برخی سرطان‌های سر و گردن و پستان، قبل از عمل جراحی، پرتو درمانی داده می‌شود تا تومور قابل جراحی‌تر شود.
• **پرتو درمانی همراه با شیمی‌درمانی (کونکورانت):** در برخی سرطان‌ها (مثلاً روده بزرگ یا دهانه رحم پیشرفته)، پرتو درمانی همزمان با شیمی‌درمانی تجویز می‌شود تا اثر هر دو روش تقویت شود. مطالعات نشان داده‌اند همزمانی این دو درمان می‌تواند شانس درمان را افزایش دهد cancer.org cancer.gov.
• **پرتو درمانی پس از درمان‌های دیگر (ادجوانت یا سکوئنشال):** معمولاً بعد از جراحی یا پس از پایان دوره شیمی‌درمانی، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده در ناحیه محل تومور از پرتو درمانی استفاده می‌شود. در این حالت هدف، کاهش احتمال عود سرطان است cancer.org cancer.gov.
• **پرتو درمانی تنها:** در برخی سرطان‌های حساس به اشعه، پرتو درمانی به تنهایی بدون نیاز به سایر درمان‌ها می‌تواند منجر به کوچک شدن یا حتی از بین رفتن کامل تومور شود cancer.org. این حالت در سرطان‌های مشخصی مانند لنفوم یا گاهی تومورهای اولیه سر و گردن ممکن است صدق کند.

پرتو درمانی به‌طور کلی می‌تواند قبل، حین یا بعد از دیگر روش‌های درمانی داده شود cancer.org cancer.gov. انتخاب زمان‌بندی مناسب براساس نوع سرطان، مرحله آن و هدف درمان (شفا، پیشگیری از عود یا تسکین علائم) انجام می‌گیرد. برای مثال، در کنار جراحی، گاهی از پرتو درمانی داخل‌عملی (Intraoperative) همزمان با عمل جراحی استفاده می‌شود تا تابش مستقیماً به توده سرطانی داده شود و بافت‌های سالم بهتر محافظت شوند (این تکنیک در صورتی به کار می‌رود که تیم درمان امکانات لازم را داشته باشد) cancer.gov.

ایمنی و عوارض جانبی

رادیوتراپی معمولاً با دقت بالایی برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود تا حداقل آسیب به بافت سالم ایجاد شود. فناوری‌های تصویربرداری (مانند سی‌تی اسکن و ام‌آر‌آی) قبل از درمان برای تعیین شکل دقیق تومور و بافت‌های حساس اطراف آن استفاده می‌شود. هدف این است که دُز تابش تنها در محدوده تومور متمرکز بماند cancer.org. با این حال، اثر پرتو بر سلول‌های سالم می‌تواند منجر به برخی عوارض جانبی شود که معمولاً وابسته به محل درمان است:

• خستگی عمومی: بیمار در طول دوره درمان معمولاً خسته‌تر از حالت عادی احساس می‌کند.
• تغییرات پوستی: محل تابش ممکن است قرمز، خشک یا حساس شود (مشابه آفتاب‌سوختگی)، که معمولاً پس از پایان جلسات درمانی برطرف می‌شود.
• ریزش موی موضعی: در نواحی تابش (مانند پوست سر یا ابرو در درمان‌های سر) ممکن است موها کاهش پیدا کند، اما اغلب قابل بازگشت است.
• علائم گوارشی: اگر ناحیه شکم یا لگن تحت تابش باشد، ممکن است تهوع، استفراغ یا تغییرات موقتی در عملکرد روده و مثانه به وجود آید.
• سوزش دهان یا مشکلات بلع: در پرتودرمانی سر و گردن، التهاب مخاط دهان و گلو یا احساس سوزش ممکن است رخ دهد.
• مشکلات ریه یا قلب: در پرتودرمانی قفسه سینه، یک سوزش خفیف ریه (رادیوتراپانتال‌پنومونی) یا تأثیرات جزئی بر عملکرد قلب ممکن است دیده شود، ولی با برنامه‌ریزی دقیق اغلب کنترل می‌شود.

تیم درمان با روش‌هایی مانند تقسیم دوره تابش به چند هفته، استفاده از داروهای محافظتی و پیگیری مداوم سعی می‌کند عوارض را مدیریت کند. در بیشتر موارد، این عوارض پس از اتمام درمان به تدریج بهبود می‌یابند. مطابق دستورالعمل‌های WHO، رعایت اصول ایمنی، آموزش بیمار و همراهان درباره اقدامات احتیاطی (مثل مراقبت از پوست ناحیه تابش و پیگیری‌های دوره‌ای) بخشی از پروتکل استاندارد است cancer.gov who.int.